کلزا
تحقیق و تدوین :
مسلم طوفان .......... کارشناس زراعت برنج
اسماعیل پورکاظم .......... کارشناس ارشد زراعت
علینقی فرهمند .......... کارشناس ارشد زراعت
مقدمه :
خاستگاه كلزا و مبداأ انتشار گونه هاي مختلف آن اگر چه دقيقاً مشخص نيست ولي بر اساس اطلاعات بدست آمده و برخي ازمآخذو مدارك تاريخي كشت و كار گونه هايي از اين گياه متجاوز از 3000 سال قبل در هندوستان و چين معمول بوده و روغن آن به مصارف مختلف غذايي،دارويي و سوخت چراغهاي روشنائي مي رسيده است.از اواسط دهه 1980 ارقام جديدتري در كانادا ترويج و توسعه يافت كه كيفيت روغن آنها بالا و درصد مواد سمي در كنجاله آنها نيز كم بود. اين ارقام كه به گونه هاي دو صفر و كانولا شهرت يافتند موجب رشد و توسعه بيشتر كشت اين گياه در كانادا و ساير كشورهاي اروپائي شد.بطوريكه در حال حاضر ،زراعت كلزا از نظر توليد روغن دومين مقام را در ميان دانه هاي روغني در سطح جهان دارا مي باشد.هم اكنون اين محصول در 53 كشور جهان ودر سطح 22 ميليون هكتار كشت مي شود و مهمترين توليد كنندگان آن بترتيب چين – كانادا و هندوستان هستند(15).
توسعه كشت كلزا در ايران از ساليان پيش شروع شده ولي بعلت عدم توجه كافي به اين محصول سطح كشت آن چندان توسعه پيدا نكرده است.كل سطح زير كشت كلزا در سال1379، 000/45 هكتار گزارش شده كه برابر با 25/0 درصد كل زمينهاي كشاورزي ايران (حدود 18 ميليون هكتار) مي باشد. در سواحل درياي خزر بيش از 400000 هكتار زمين شاليزاري وجود دارد كه در سال 1379 فقط 4244 هكتار يعني 06/1 درصد از شاليزارها به كشت كلزا اختصاص يافته است(17). اين مقدار در سال 1380 به 12 هزار هكتار رسيده كه نسبت به سال قبل در حدود2درصدافزايش سطح زير كشت داشته است (5). با توجه به نياز روز افزون كشور به روغن وارداتي و به علت پتانسيل بسيار بالاي دانه روغني كلزا با دارا بودن بيش از 40 درصد روغن در سالهاي اخير وزارت جهاد كشاورزي توجه وي‍‍‍ژه اي را به كشت اين گياه معطوف نموده است.به طوري كه امروزه توسعه و اشاعه كلزا به عنوان يكي از محوري ترين اولويتهاي اين وزارتخانه در آمده است و دانه روغني كلزا به مثابه يك منبع جديد تأمين بخشي از روغن مورد نياز كشور مورد توجه مسئولين امر قرار گرفته است بر اساس برنامه سوم توسعه سطح زير كشت اين گياه از 32 هزار هكتار به 360 هزار هكتار افزايش خواهد يافت. عرصه هاي كشت شامل :كشت در تناوب آبي كشور ،كشت در شاليزارهاي پس از برداشت برنج و كشت در تناوب غلات ديم نيمه گرمسيري و سردسيري مي باشد(6).
كلزا به سبب دارا بودن درصد روغن بالا ،كشت و كار آسان ،تحمل در برابر شوري خاك،توقع اندك نسبت به مواد غذايي موجود در خاك،مقاومت به سرما و سازگاري با شرايط اقليمي مناطق مختلف كشور،توانايي بالقوه براي تامين قسمت عمده روغن مورد نياز كشور را داراست و نيل به اين هدف مستلزم انجام فعاليت هاي گسترده تحقيقاتي در زمينه هاي بهزراعي ،آفات و بيماريها و تغذيه گياهي مي باشد.
سابقه كشت كلزا بعد از برداشت برنج در ايران :
1-اولين فعاليت تحقيقاتي د ر رابطه با كلزا همراه با ساير محصولات كشت زمستانه در سالهاي 1351 و1352 در تناوب با برنجهاي تايچونگ 65 و فوجي مينوري توسط آقايان اشراقي ،دوانلوو فرخنده در ايستگاه تحقيقات برنج آمل اجرا شده است. نتايج حاصله نشان دادند كه كاشت كلزا و ساير محصولات زمستانه اثر منفي بر روي ارتفاع،تعداد پنجه و ميزان محصول برنج در واحد سطح ندارد(16و1).
2- در سال 1371 ده رقم و لاين كلزا با نامهاي رافال،ريجنت،گلوبال،پوما،كرج 2،كرج16 تاور،يانوش،كاتوپاز و سدو در سه منطقه ساري ،آمل و تنكابن توسط آقايان عرب و همكاران مورد ارزيابي قرار گرفته اند
نتايج حاصله از مناطق آمل و تنكابن (ايستگاه چپر سر)بدليل سرماي زياد و آبگيري زمينهاي زير كشت رضايت بخش نبوده اما در ساري ارقام رافال ،ريجنت و گلوبال بترتيب با 4883،4850و4250 كيلوگرم در هكتار پر محصول ترين و دو رقم رافال و ريجنت با225 و 227 روز زودرس ترين ارقام بوده اند(8).
3- در سال 1375 آزمايش بررسي اثر تراكم بوته بر عملكرد كلزا در اراضي شاليزاري در ايستگاه تحقيقات زراعي دشت ناز انجام گرفته كه نتايج حاصله نشان دادند كه رشد گياه در شاليزار نسبت به خشكه كمتر بوده است. تعداد دانه در كپسول با توجه به كاهش رشد نبات در اراضي شاليزار نيز پائين و بين 17-13 عدد بوده كه بيشترين آن مربوط به تيمار فاصله خطوط 60 سانتيمتر بوده است. در اين آزمايش تيمار دستپاش با مصرف 10 كيلوگرم بذردر هكتار داراي بيشترين عملكرد با مقدار 3196 كيلوگرم در هكتار و تيمار دستپاش 8 كيلوگرم در هكتار و فاصله خطوط 20 سانتيمتری بترتيب با ميزان محصول 2896 و 2525 كيلوگرم در هكتار در مرتبه بعدي قرار داشته اند و عملكرد ساير تيمارها زير 2 تن بوده است(10).
4-آزمايش انجام شده در رابطه با تراكم بوته بر روي عملكرد كلزا در شاليزارهای خشك مازندران كه در سال 1377 در ايستگاه تحقيقات زراعي بايع كلا و دشت ناز ساري انجام گرفت نشان داد كه در اراضي خشكه ميزان بذر 8 كيلوگرم بصورت دستپاش و فواصل خطوط 30 و 40 سانتيمتر نسبت به بقيه تيمارها بهتر و در اراضي شاليزار در سطح 1% تيمارها اختلاف معني داري نداشته اند (9).
5-از سال 1378 پروژهاي تحت عنوان تاٴثير محصولات كشت دوم در زراعت برنج شامل كلزا،كلم، كاهو،شبدر،سير،سيب زميني،باقلا،نخود فرنگي در مزرعه معاونت موسسئه تحقيقات برنج شروع شده و از جوانب مختلف تحقيقات توسط كارشناسان اين معاونت در حال بررسي است. بيشترين ميزان محصول كلزا در اين آزمايش 1500 كيلوگرم در هكتار بوده است (16).
6- در سال 1378، آزمايش بررسي اثرات تاريخ كاشت بر عملكرد و اجزاءعملكرد ارقام كلزاي پاييزه در منطقه كوچصفهان انجام گرفته و نتايج حاصله نشان دادند كه تاخير در كاشت ،موجب كاهش قابل ملاحظه عملكرد دانه و اجزاء عملكرد كلزا مي گردد. در اين آزمايش ،تاريخ كاشت 25 مهر با ميانگين عملكرد دانه 3028 كيلوگرم در هكتار بيشترين عملكرد را به خود اختصاص داده و به عنوان بهترين تاريخ كاشت كلزا در منطقه،توصيه شده است(6).
7-به منظور مقايسه عملكرد ارقام كلزا،آزمايشي در سال 1378 در مركز آموزش شهيد اشرفي اصفهاني در رشت انجام گرفت و نتايج نشان دادند كه بيشترين عملكرد دانه مربوط به رقم 420Hyola با ميانگين 2089 كيلوگرم در هكتار و كمترين مربوط به رقم PF با ميانگين 1556 كيلوگرم در هكتار مي باشد(13).
8- در سال 1379 كاشت بذر كلزا در مزارع شاليزاري بدون عمليات خاك ورزي در مزرعه معاونت موسسه تحقيقات برنج كشور( آمل) انجام گرفته كه بيشترين ميزان محصول مربوط به رقم هايولا 308 با ميزان بذر 12 كيلوگرم در هكتار بوده است (2).
مزايای کاشت كلزا :
برخي از مزاياي کاشت كلزا عبارتند است از:
1-كشت كلزا در تناوب با غلات باعث از بين رفتن چرخه زندگي آفات، بيماريها و علف هاي هرز گرديده و با كاهش جمعيت آنها موجب صرفه جويي در مصرف سموم و كاهش آلودگيهاي زيست محيطي مي گردد(15).
2-در كشت پاييزه نياز به آبياري كم است و با استفاده از نزولات آسماني مي توان به كشت آن مبادرت نمود(17).
3- كلزا در برابرشوري خاك ،گياهي نيمه مقاوم است(17).
4- فصل رشد كلزا با ساير دانه هاي روغني همچون آفتابگردان ،سويا و پنبه متفاوت بوده ودر هنگاميكه كارخانجات روغن كشي با تراكم كاري روبرو نيستند برداشت مي گردد(15).
5- كلزا با توليد مقادير قابل توجهي علوفه مي تواند در تغذيه دامها نقش موثري داشته باشد (15).
6- گسترش ريشه كلزا در زمين شاليزار باعث خروج اسيد هاي آلي خاك شده و فسفر خاك را بصورت محلول در مي آورد(17).
7- برگرداندن بقاياي كلزا نظير برگها،گل،پوسته غلاف،ساقه و ريشه به خاك باعث افزايش حاصلخيزي خاك و بهبود ساختمان خاك خواهد شد(17).
8- كشت كلزا بعد از برداشت برنج با پوشش سطح خاك در طول دوره زمستان از فرسايش خاك جلوگيري مي كند و با جذب نيترات اضافي خاك ،شستشوي آن را در اثر بارندگي زمستانه محدود مي سازد(17).
مزایای روغن کلزا :
1- وجود مقادیر قابل توجهی اسید اولئیک در روغن کلزا سبب شده است این روغن مقاومت خوبی به فرایند های حرارتی از جمله سرخ کردن از خود نشان دهد.
2- این روغن در عین داشتن ارزش های تغذیه ای بالا به واسطه وجود اسید های چرب غیر اشباع از مقاومت اکسیداتیو بالایی در طی فرایندطبخ در مقیاس خانگی و صنعتی و صنفی نیز برخوردار است .
3- روغن کلزا در میان روغن های خوراکی کم ترین میزان اسید های چرب اشباع را داراست مصرف زیاد اسیدهای چرب اشباع برای سلامتی مضر است و به دلیل افزایش نسبت کلسترول بد به خوب و همچنین افزایش انعقاد پذیری خون ،خطر ابتلا به بیماری های قلبی عروقی و عوارض ناشی از آن را تشدید می کند.
4- روغن کلزا بیشترین میزان اسید لینولئیک را در میان روغن های گیاهی نباتی شناخته شده داراست اسید های چرب امگا سبب کاهش فشار خون ،کلسترول و تری گلیسرید،بهبود عملکرد قلب و کمک به سلامت آن پیشگیری و بهبود ناراحتی های مفصلی و روماتیسمی و ناراحتی های روانی و ابتلا به سرطان می شوند.که مصرف حداقل 7/1 گرم اسید لینولئیک (امگا3) در روز توصیه می شود. گفتنی است یک قاشق غذا خوری روغن کلزای استاندارد حاوی حدود یک گرم اسید لینولئیک می باشداز این رو روغن کلزا بهترین روغن خوراکی برای بیماران قلبی،افراد مسن ،چاق و مبتلا به دیابت و کلیه افرادی است که به دلایل مختلف از رژیم های غذایی خاص پیروی می کنند(14).
خصوصيات گياهشناسي :
كلزا يا Rapeseed به گیاهان روغني از تيره كروسيفر (cruciferea) یا brassicaceae از جنسbrassica و گونهNapus اطلاق مي گردد. در جنس براسيكا گونه هاي متعددي وجود دارد كه بعضي مزروعي بوده و تعدادي بصورت علف هرز در مزارع مي رويند. در بعضي از منابع ،كلزا منحصرا به B.Napus.Oliefera گفته شده كه از تركيب و تبديل دو گونه B.Compestris و B.Napusدر طبيعت بوجود آمده است . كلزا گياهي است با ساقه راست و منشعب و داراي ريشه عمودي كه در شرايط مناسب تا عمق 80 سانتي متر در خاك نفوذ مي كند.
برگهاي كلزا به رنگ سبز مايل به آبي نسبتاً بزرگ و پهن كشيده و داراي بريدگي هاي عميق است. برگهاي اوليه در مرحله روزت معمولا داراي دمبرگ ولي برگهاي بعدي بدون دمبرگ مي باشند.
گلها در انتهاي ساقه اصلي وشاخه هاي فرعي ،بصورت گل آذين خوشه اي به رنگ زرد نارنجي تا زرد كمرنگ در ارقام مختلف ظاهر مي شوند. كلزا گياهي خود گشن است اما دگر گشني آن نيز نسبتا زياد بوده و در ارقام مختلف تا حدودي با هم متفاوت مي باشد(4).
ميوه كه در حقيقت همان دانه كلزا است در نيام دو جداره قرار دارد. هر نيام با غلاف داراي يك ديواره مياني است كه دانه ها در روي آن قرار گرفته اند و محتوي 15 تا 40 دانه مي باشد. دانه كلزا نسبتا ريز و گرد و وزن هزار دانه آن از 5/2 تا 6 گرم متغير است .ارقام كلزا بر حسب رنگ دانه به سه گروه زرد،زرد مايل به قهوه اي و قهوه اي تقسيم مي شوند(4).
ارقام زراعي كلزا داراي دو تيپ بهاره و پائيزه مي باشند كه ارقام پائيزه ديرس تر و دوره زراعي طولاني تري دارند. اين ارقام در مقابل سرما تحمل بيشتري از خود نشان مي دهند و محصول بيشتري نيز دارند(4).
اكولوژي گياه کلزا و منطقه رویش آن :
كلزا گياه مناسب مناطق معتدل و نسبتا مرطوب است كه در عرض جغرافيائي 20 تا 25 درجه شمالی در جهان كشت مي شود. در واكنش به فتوپريوديسم گياهي روز بلند است .در روزهائي كه طول دوره روشنائي روزانه به 12 ساعت مي رسد شروع به گلدهي مي كند ولي طيف وسيعي از فتو پريود را نيز تحمل مي كند. ارقام زراعي آن در بعضي مناطق در روزهاي كوتاهتر از 12 ساعت و در مناطق قطبي در روزهاي بسيار بلند تابستان كه طول مدت روشنائي روزانه متجاوز از 20 ساعت است به گل مي روند(17).ضريب تبخيروتعرق در اين گياه ،بالا و حدود 740 ميليمتر مي باشد. به همين علت شرايط آب و هوائي مرطوب را به خشكي ترجيح مي دهد(17).
شرايط آب و هوائي در سواحل درياي خزر از نوع معتدل و مرطوب مي باشد كه متوسط درجه حرارت سالانه 17-16 و حداقل درجه حرارت در طول فصل زمستان 1- الي 2- مي باشد. اين مناطق داراي بارندگي و تشعشع كافي در طول فصل پائيز و زمستان بوده ،متوسط ساعات آفتابي در روز 14-10 ساعت و متوسط بارندگي در سال 1100-700 ميلي متر مي باشد(17).خاكهاي شاليزار از نظر حاصلخيزي غني بوده و تقريبا داراي 5/2 %ماده آلي،21 /0نيتروژنppm, 15-6 فسفر،ppm 120 پتاسیم با PH حدود 8-6 می باشد.با توجه به شرایط اقلیمی اشاره شده ،کشت کلزا در سواحل دریای خزر مناسب می باشد.
آماده کردن زمین :
بذور کلزا جهت سبز کردن نیاز به تسطیح ،تهویه و نرم بودن لایه سطحی خاک دارند. در بعضی از مزارع که زمین مسطح نیست آب در بعضی از قسمتها جمع شده و اندازه خاکدانه ها بزرگتر از حد معمول است که بر روی درصد سبز کردن بذر تاًثیر می گذارد. آماده سازی زمین بایستی بطور کامل قبل از آغاز بارندگی های شدید فصل پاییز انجام گیرد. در غیر اینصورت انجام شخم و سایر عملیات خاک ورزی دچار مشکل خواهد شد.
احداث زهکشهای سطحی :
بدلیل سنگین بودن بافت خاک در اراضی شالیزاری ،بارندگیهای زیاد و حالت غرقابی زمین در نیمه دوم سال ،انجام عملیات زهکشی برای توسعه کشت کلزا غیر قابل اجتناب می باشد و احداث سیستم زهکشی سطحی از جمله تکنیکهای زراعی است و باعث سبز شدن یکنواخت بذور،رشد خوب گیاهچه و عملکرد بالا می شود.
بدین منظور آزمایشی در سال زراعی 80-79 در موسسه تحقیقات برنج کشور (رشت) صورت گرفت که در آن زهکشهای طولی در فواصل 2 ، 4 ، 6 ، 8 و 10 متر در دو حالت داشتن زهکشهای عرضی به فاصله یک متر و نداشتن زهکشهای عرضی در یک طرح اسپلیت بر مبنای طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی در 3 تکرار مورد آزمایش قرار گرفتند.نتایج این تحقیق نشان داد که اثر تیمار ها فاصله زهکشها در عملکرد دانه ،دوره رسیدن و تعداد بوته در متر مربع معنی دار بوده است و بهترین عملکرد مربوطه به تیمار زهکشهای طولی با فاصله 4 متر و دارای زهکش عرضی ، با میانگین 2493 کیلو گرم در هکتارمی باشد(12).
بطور کلی در سیستم احداث زهکش سطحی بایستی فاصله بین جویها 2 متر ،عمق جوی 30-25 سانتی متر و عرض جوی 35-30 سانتیمتر باشد عمق و عرض جویها در اطراف (دور تا دور)کرت بایستی بترتیب 35-30 و 40-35 سانتیمترباشد .جویهای اصلی و جویهای داخل کرت بایستی با هم ارتباط داشته باشند(15).
کاشت سطحی یا کم عمق بذر :
چون خاکهای شالیزاری خیلی سنگین(رسی) هستند وبعد از بارندگی سریعاً سله می بندند بنابراین بذرها بایستی در عمق 2-5/0 سانتیمتر کاشته شوند. بذرها هر چه کم عمق تر کاشته شوند. جوانه زنی و سبز شدن به دلیل حضور اکسیژن کافی ،بهترانجام می گیرند (17).
روشهای مختلف کشت کلزا در شالیزار :
با توجه به شرایط مختلف آب و هوایی مناطق برنج خیز ایران و وضعیت غیر یکنواختی شالیزار از نظر زهکشی ،از دو روش کشت مستقیم و نشایی جهت کشت گیاه کلزا در تناوب با برنج می توان استفاده نمود.
الف- کشت مستقیم:
معمولاً در مناطقی که دارای آب و هوای نسبتاً گرمی در پاییز می باشند بذر بصورت مستقیم در زمین کاشته می شود که در این روش ،کاشت بذر کلزا در زمین شالیزار به چند طریق انجام می گیرد این روشها عبارتند از:
1- بذر پاشی قبل از برداشت برنج :
این روش در اصطلاح زراعت بعنوان کشت تاٴخیری (Reply cropping) معروف است .معمولاهفت تا ده روز قبل از برداشت برنج یعنی زمانیکه برنج در مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی می باشد.مقدار 10 -8 کیلو گرم از بذر کلزا بصورت دستی در داخل مزارع برنج میباشد.در این مدت بذر کلزا از تشعشع مستقیم نور خورشید در امان بوده و از رطوبت موجود در خاک جهت جوانه زنی استفاده می نماید و بلا فاصله بعد از برداشت برنج ،گیاه کلزا رشد خود را شروع کرده و مانع رشد زیاد علفهای هرز در مزرعه می گردد. میانگین عملکرد تولیدی در این روش حدود 5/1 تن می باشد که با توجه به هزینه پایین و آسان بودن کشت بذر ،این روش می تواند جایگاه مهمی در توسعه کشت کلزا در کشور ما داشته باشد . در این سیستم ،بذور کلزا و همچنین برگهای لپه ای از خسارت پرندگان در امان می باشند(15).
2- بذر پاشی بعد از برداشت برنج :
این روش که در اصطلاح زراعت بنام کشت بدون عملیات خاک ورزی (Notillage ) معروف است در مناطقی که هزینه آماده سازی زمین بالاست و همچنین شرایط آب و هوایی از نظر درجه حرارت ، میزان رطوبت و ... مساعد برای جوانه زنی بذر و رشد گیاهچه می باشد توصیه می گردد. در این روش بلافاصله بعد از برداشت و جمع آوری برنج بدون هیچ گونه عملیات شخم ، مقدار 10- 8 کیلوگرم از بذر کلزا را در بقایای برنج با دست ویا با ماشین بذر پاش بصورت یکنواخت می پاشند در این حالت بذر کلزا در زیر بقایای برنج قرار گرفته و بوته به درجه حرارت و رطوبت زمین در مدت 10-5 روز جوانه می زند. در صورت استفاده از ردیف کار می توان با قرار دادن تیغه های مخصوص که در جلوی ردیف ها نصب می گردد در زمین شیارهای باریکی ایجاد نموده و بذرها را در داخل شیارها کشت نمود. بقایای برنج نه تنها بعنوان مالچ مانع تبخیر زیاد آب از سطح خاک می شود بلکه از خسارت پرندگان در حمله به بذر و گیاهچه ها نیز تا حدود زیادی جلوگیری می نمایند.مهمترین مشکل در این روش ،رشد علف های هرز می باشد که بنظر می رسد .درصد بالای جوانه زنی کلزا تا حدود زیادی می تواند مانع رشد علف های هرز شود. با توجه به شرایط آب و هوائی مازندران و گیلان بعد از برداشت برنج و هزینه پائین این روش ، توسعه و ترویج چنین روشی می تواند در توسعه کشت کلزا در این مناطق از اهمیت بالائی برخوردار باشد.میزان محصولات استحصالی در این روش نیز حدود 5/1 تن در هکتار می باشد که البته می توان با مدیریت بهتر و مصرف بهینه و به موقع عناصر غذائی و کنترل علف های هرز مقدار آنرا تا 5/2 تن افزایش داد(15).
3-بذر پاشی بعد از آماده سازی زمین :
در این روش بعد از برداشت برنج ،زمین بلا فاصله شخم زده و با دیسک یا روتاری خاک را بطور کامل نرم می نمایند تا جوانه زنی ورشد گیاه براحتی انجام گیرد.پس از آماده کردن زمین بذرها بدو حالت ردیفی و غیر ردیفی کاشته می شوند(15).
کشت ردیفی:
در این حالت ،مقدار 6-4 کیلوگرم بذر کلزا را با فاصله ردیف 33-30 سانتی متر برای هر هکتار مصرف می نمایند.کاشت بذر در این حالت با دست و یا با ماشین ردیف کار انجام می گیرد.در بعضی از نقاط چین و خصوصاً کشورهایی اروپایی کشت ردیفی با ماشین های مخصوص ردیف کار صورت می گیرد. در ایران کشت ردیفی عمدتا با ماشین های ردیف کار که برای کشت کلزا طراحی شده انجام می گیرد.عمق کاشت بذر در این روش 3-2 سانتی متر می باشد.
کشت غیر ردیفی:
در این حالت ،مقدار 7-6 کیلوگرم بذر را بصورت یکنواخت در هر هکتار می باشند و بعد از بذر پاشی با لایه نازک خاک بذرها را می پوشانند.
ب - کشت نشائی:
در برخی از شالیزارهای شمال کشور که بعد از برداشت برنج شرایط محیطی از نظر میزان بارندگی،درجه حرارت و رطوبت خاک برای جوانه زنی بذر کلزا مناسب نیست بهترین روش برای کاشت کلزا روش نشاءکاری است.در این روش ،گیاه رشد اولیه را در خزانه انجام داده و سپس به مزرعه اصلی منتقل می شود.
1- مرحله خزانه:
40-30 روز قبل از برداشت برنج حدود 2000 متر مربع از زمینی که محصول آن قبلا برداشت شده و یا بدون کشت باقی مانده برای هر هکتار زمین اصلی شخم خورده و بادیسک و روتاری خاکها نرم می شوند.سپس مقدار 5/1-1 کیلو بذر کلزا را بصورت دستی بر روی خاک ،بذر پاشی نموده و روی آنرا با یک لایه نازک خاک می پوشانند و بعد از اینکه گیاه بمرحله 6-5 برگی رسیدانتقال نشاءبه زمین اصلی انجام می گیرد .
نکات لازم و ضروری جهت تولید گیاهچه های سالم و یکنواخت در خزانه:
برای تولید گیاهچه های قوی و یکنواخت لازم است نکات ذیل مورد توجه زارعین قرار گیرد:
- خاک خزانه باید دارای بافت سبک بوده و از نظر ساختمان پوک و نفوذ پذیر باشد.
- بستر بذر دارای زهکشی مناسبی باشد.
- گیاه قبلی بستر بذر از گیاهان خانواده کروسیفره (شب بو)نباشد زیرا در این حالت بعلت آفات و بیماریهای مشترک احتمال خسارت به گیاهچه های کلزا زیاد است.
- پهنای بستر بذر 2/1 متر باشد تا خروج آبهای اضافی (زهکشی)براحتی انجام گرفته و همچنین کندن و انتقال نشاء راحت تر باشد.
- از ماده شیمیائی مت(MET ) یا سایر هورمونهای رشد بمیزان ppm 150 را در مرحله سه برگه استفاده گردد.
- مقدار 5/1-1 کیلوگرم اوره با 750 لیتر آب مخلوط شده و یک هفته قبل از انتقال نشاء برروی گیاهچه ها محلول پاشی گردد.
2- مرحله انتقال نشاء :
بعد از برداشت برنج بلافاصله زمین را با تیلر و یا تراکتور شخم برگردان زده و گیاهچه های 6-5 برگه را بافواصل 33-30 سانتی متر (بین ردیف) و15 سانتی متر (روی ردیف) با دست نشاءکاری می نماینددر بعضی از مناطق چین نشاءکاری بدون عملیات شخم انجام می گیرد که در این روش با یک چوب، سوراخی در خاک ایجاد نموده و نشاهای کلزا را در فاصله های مشخص در داخل هر سوراخ می کارند. در انتقال نشاء ها ابتدا از گیاهچه های قوی و بزرگ استفاده کرده تا نشا های ضعیف فرصتی برای رشد بیشتر داشته باشند.
دلایل استفاده از روش کشت نشائی :
1-عدم زهکشی مناسب در زمینهای شالیزار
2-کوچک بودن واحد بهره برداری (زمین ) برای هر خانوار
3- بارندگی زیاد و عدم جوانه زنی مناسب بذر به روش کشت مستقیم
مزایای استفاده از روش کشت نشایی :
1-استفاده بهینه از زمین و وقت جهت تولید بیشتر از یک یا دو محصول (کشت دو محصول برنج و یک محصول کلزا در سال در بعضی از کشورها نظیر چین )
2-مصرف بذر کمتر
3-جلوگیری از خسارت سرمای زمستانه
نتایج حاصله از تحقیقات کشور چین نشان می دهد که تاخیر در کاشت بر روی گلدهی ، رسیدگی و میزان محصول در هکتار تاثیر منفی می گذارد. بطوریکه با 15 روزتأ خیر در کاشت کلزا (25/9 به 10/10 )یا از 4 مهر به 19 مهر میزان عملکرد در رقمNing you No7 ،زئو چنگ وپریمور بترتیب 06/67 ،65/58 و 19/26 درصد کاهش داشته است.تحقیقات انجام شده توسط شیرانی نشان داده که تاخیر در کاشت باعث کاهش عملکرد دانه می شود.اما کاشت خیلی زود هم ممکن است به جوانه هاو گلهای ظاهر شده در درجه حرارت پائین خسارت بزند.نتایج حاصله از آزمایش مهندس عرب در سالهای 76-74 در ایستگاه بایع کلا ساری نشان می دهد که تاخیر در کاشت ارقام بهاره و پائیزه کلزا از 15 شهریور تا 15 اسفند به فاصله 15 روز از یکدیگر بر روی کلیه صفات خصوصا میزان عملکرد اثر منفی داشته است.بطوریکه ارتفاع بوته در اولین تاریخ کشت در رقم رافال (بهاره) 276 و در آخرین تاریخ کاشت 91 سانتی متر بوده است . همچنین تاریخهای کشت دیر هنگام ارقام بهاره و کلیه تاریخهای کشت دیر هنگام ارقام بهاره و کلیه تاریخهای کشت ارقام پائیزه تحت خطر سوسک پولن خوار و شته مومی و نهایتا برخورد گرما و خشکی اوایل فصل بخصوص در زمان دانه بندی بوده که بر کاهش راندمان تولید بسیار موثر می باشد.
میزان محصول کلزا در تاریخ های کاشت 15 شهریور لغایت اول آبان بیشترین راندمان را داشته است که بهترین آن مربوط به 15 مهر و اول آبان بترتیب 2290 و2110 کیلوگرم در هکتار بوده است .بنابراین بهترین محدوده زمانیکشت ارقام کلزا در مازندران در زمین های غیر شالیزاری از 15 مهر الی 15 آبان پیشنهاد شده اما در اراضی شالیزار که معمولاً از زهکشی مناسبی برخودار نیستند وبدلیل ضعف بوته ها ،مشکل خوابیدگی و قطور شدن ساقه ودر نتیجه مشکلات زمان برداشت وجود ندارد می توان از اواسط شهریور الی 15 مهر اقدام به کشت نمود. همچنین در کشت بدون شخم و شیار نیز می توان بلافاصله بعد از برداشت برنج و در صورت مساعد بودن شرایط اقلیمی مبادرت به کشت نمود(8).
تحقیقات انجام شده در منطقه کوچصفهان از توابع رشت نشان می دهد که در تاریخ کاشت 25 مهر ماه ارقام مختلف کلزا نظیر مالوکا ،جریس ،اوریکا وPF (ساریگل) بیشترین عملکرد اقتصادی ،عملکرد بیولوژیکی ،شاخص برداشت ،ارتفاع گیاه ،وزن هزار دانه و... را به خود اختصاص داده اند. تاٴخیر در کاشت باعث می گردد گیاه فرصت ذخیره مواد فتوسنتزی را به مقدار زیادی از دست داده ودر نتیجه با روزت ضعیفی وارد زمستان شودو این امر ،کاهش شدید عملکرد را به دنبال دارد. بر اساس نتایج حاصله ،کشت کلزا بعد از برداشت برنج در منطقه گیلان در تاریخ کاشتهای 10 مهر تا 15 آبان با موفقیت امکان پذیر است و رقم جریس بعلت دارا بودن بیشترین عملکرد دانه (2869 کیلوگرم در هکتار ) بعنوان بهترین رقم قابل کشت در منطقه معرفی شده است(6).
زمان برداشت :
برداشت به موقع کلزا به دلیل ریز بودن دانه ها و عدم همزمانی رسیدگی آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.مدیریت صحیح مزرعه ،پخش یکنواخت کود،کشت بصورت ردیفی و مبارزه مناسب با علفهای هرز باعث آسانتر شدن عملیات برداشت می شود. در مقابل ،عدم مدیریت صحیح مزرعه و کشت به روش نامناسب مانع رسیدگی یکنواخت بوته ها شده و در زمان برداشت بدلیل تفاوت در رسیدن غلافها ،مشکلاتی را ایجاد می کند.تاریخ برداشت نیز حائز اهمیت بسیار بوده زیرا برداشت خیلی زود ضمن آنکه موجب افزایش بیش از حد کلروفیل و اسیدهای چرب آزاد می گردد غلافهای کلزا در زمان عبور کمباین باز شده و دانه ها ریزش می کنند.رسیدن گیاه از غلافهای پایین آغاز شده و بطرف بالا ادامه می یابد.دوره مناسب برداشت،کوتاه و به مدت یک هفته است و بایستی به برداشت سریع آن اقدام نمود.در غیر اینصورت تلفات ریزش دانه ها بسیار سنگین خواهد بود.رطوبت مناسب جهت نگهداری بذر در انبار 9 درصد می باشد. در صورت عدم دسترسی به خشک کن ،لازم است محصول برداشت شده برای رسیدن به این سطح از رطوبت ،در مزرعه باقی بماند. برای جلوگیری از تلفات زیاد بذر در زمان برداشت باید در زمانی اقدام به این امرنمود که رطوبت نسبی هوا زیاد باشد.از اینرو برداشت محصول در صبح زود و یا غروب از تلفات زیاد بذر جلوگیری خواهد نمود.از نظر تجربی و عملی این گیاه وقتی می رسد که ساقه ها و غلاف ها زرد می شوند و دانه ها به رنگ سیاه در آمده و میزان رطوبت آنها در حدود 15 درصد باشد. بررسی اثرات زمان برداشت بر عملکرد ارقام کلزا به عنوان کشت دوم بعد از برداشت برنج در منطقه سنگر از توابع شهرستان رشت نشان داد که ارقام مالوکا با میانگین عملکرد دانه 2575 کیلوگرم در هکتار،بیشترین عملکرد را دارد. در این آزمایش ارقام از نظر کلیه صفات مورد بررسی اختلاف معنی داری نشان دادند و رقم مالوکا از نظر زودرسی در رتبه اول قرار داشت(7).
در آزمایشات مقایسه ارقام در منطقه لشت نشا،رقم اوریکا با میانگین عملکرد دانه 2321 کیلوگرم در هکتار،بیشترین عملکرد دانه را به خود اختصاص داد.در این آزمایش ،اثر رقم بر عملکرد دانه ،درصد روغن و وزن هزار دانه و اثرات زمان برداشت نیز برای تمام صفات اندازه گیری شده بسیار معنی دار بود(6).
نیازهای کودی کلزا :
1-ازت :
ازت مورد نیاز کلزا برای دستیابی به عملکردی مطلوب از 50 کیلو گرم ازت در هکتار تا 240 کیلو گرم متفاوت است . بطور کلی ازت مورد نیاز کلزا بهتر است.در چند مرحله مصرف شود بطوریکه تقریباً یک سوم آن در پاییز و هنگام کاشت و دو سوم در بهار (یک سوم هنگام شروع ساقه رفتن و یک سوم دیگر هنگام تشکیل غنچه های گل )مصرف گردد. مصرف سرک ازت برای کلزا مانند سرک گندم است و بهترین کود ازته برای سرک،کود جامد است. سولفات آمونیوم کود مناسبی بوده که می تواند علاوه بر تامین ازت،گوگردمورد نیاز گیاه کلزا را نیز تامین نماید.بعد از مصرف سرک ازت لازم است آبیاری انجام شده و یا بارندگی صورت گیرد تا کود در دسترس گیاه قرار گیرد.
برای مخلوط نمودن بقایای گیاهی غلات نظیر برنج و یا گیاهان غیر لگوم با خاک ،قبل از کاشت لازم است مقداری ازت برای تجزیه بقایای گیاهی به خاک اضافه شود که این مقدار از 10 تا حدود 30 کیلوگرم ازت در هکتار برای هر تن بقایای گیاهی متغیر می باشد(3). علائم کمبود ازت بصورت رشد ضعیف اولیه ، رشد ضعیف گیاهچه ، ارغوانی شدن تمام برگها و رگبرگها و در کمبود شدید ازت به شکل زرد شدن برگهای پیر و مرگ آنها ظاهر می شود (3).
نتایج حاصل از آزمایش انجام شده توسط قاسمی(1379) در ایستگاههای تحقیقاتی دشت ناز،فیروز کنده و قرا خیل مازندران در زمینه منابع و مقادیر مختلف کود ازته بر روی میزان محصول کلزا نشان می دهد که استفاده از منبع سولفات آمونیوم با مقدار 180 کیلو گرم در هکتار نسبت به دو منبع تاٴمین کننده ازت یعنی اوره و نیترات آمونیوم عملکرد بیشتری را به همراه داشته است. ماکزیمم عملکرد دانه کلزا در منطقه دشت ناز ساری با مصرف180 کیلوگرم سولفات آمونیوم ،3043 کیلوگرم، در صورتیکه برای منابع اوره و نیترات بترتیب 2411 و2599 و برای شاهد 1494کیلوگرم در هکتار بوده است (11).
2-فسفر :
فسفر برای رشد مناسب کلزا مورد نیاز است. بدلیل عدم گستردگی ریشه،مقدار فسفر قابل جذب اولیه خاک و همچنین مقدار کود فسفاته مصرفی بسیار مهم می باشند.فسفر در درون گیاه متحرک بوده و به سرعت از بافتهای پیرتر به سمت بافتهای جوانتر و فعال حرکت می کند.
واکنش کلزا به مصرف کودهای فسفاته تحت تاًثیر چندین فاکتور قرار می گیرد که عمده ترین آنها عبارتند از توسعه ریشه و توزیع آن،روش مصرف کودهای فسفاته، مقدار فسفر قابل جذب خاک، نوع خاک ،رطوبت خاک،درصد کربنات کلسیم،مواد آلی و...
کلزا در مراحل اولیه رشد بیشترین مقدار فسفر را جذب و در اندامهای خود بویژه برگها و ریشه ها ذخیره می نماید که مقدار آن حدود 2/0 درصد ماده خشک گیاهی است.دانه کلزا که در خاکهای با فسفر کافی رشد می کند دارای حدود 8/0 درصد فسفر می باشد که این مقداری بیش از دو برابر مقدار موجود در دانه گندم است. کاه ساقه کلزا در مرحله بلوغ دارای مقدار کمی فسفر و در حدود 1/0 درصد می باشد.
کمبود فسفر در کلزا از طریق چشم به سختی قابل تشخیص است.کمبود فسفر قابل جذب در گیاه باعث کاهش رشد ریشه و اندام هوایی گیاه می شود.سیستم ریشه ای ضعیف ،ساقه های با انشعاب کم و برگهای باریک از علائم کمبود فسفر می باشند. در کمبود شدید فسفر،برگها به رنگ سبز مایل به آبی و اغلب با لکه های ارغوانی ظاهر می شوندو ساقه ها نیز سبز مایل به آبی و ارغوانی هستند.
3- پتاسیم :
کلزا برای حداکثر رشد و عملکرد مطلوب نیاز بمقدار کافی پتاسیم دارد.پتاسیم تحمل گیاه را نسبت به امراض ،سرما و خشکی بیشتر و تولید نشاسته و کربوهیدراتها را افزایش می دهد.پتاسیم استحکام گیاه را افزایش داده و برای رشد بهینه،مقدار مطلوب آن ضروری است.پتاسیم در مراحل اولیه رشد بسرعت از خاک جذب شده و مقدار آن در طول دوره گلدهی به بیشترین مقدار در واحد سطح می رسد.حداکثر مقدار پتاسیم موجود در ماده خشک گیاهی در هنگام گلدهی برای عملکرد مطلوب ،5/2 درصد است.در مرحله بلوغ ،مقدار کل ماده خشک گیاهی شامل یک درصد پتاسیم خواهد بود. در اثر کمبود پتاسیم ،رشد گیاه کاهش یافته و برگها کوچکتر و ساقه ها باریکتر می شوند.همینطور در اثر کمبودپتاسیم واکنش گیاه نسبت به مصرف فسفر و ازت نیز کاهش برگها به سمت پژمرده شدن متمایل می شوند. در اثر کمبود شدید پتاسیم حاشیه برگها زرد شده و ممکن است به طور کامل بمیرند ولی همچنان روی ساقه چسبیده باقی بمانند.
4- گوگرد :
گوگرد چهارمین عنصر عمده مورد نیاز گیاه کلزا است ،کلزا دارای مقدار زیادی پروتئین است. پروتئین کلزا از آمینواسیدهای ساده محتوی گوگرد تشکیل شده است. علائم کمبود گوگرد غالبا در ابتدای فصل رشد ودر مناطقی که دارای بارندگی زیاد است مشاهده می گردد.کمبود گوگرد منجر به زرد شدن برگهای جوانتر در مراحل اولیه رشد می شود و بتدریج تمام برگها را فرا خواهد گرفت.با کمبود شدید،رشد برگها ضعیف شده و رنگ ارغوانی در پشت برگها ظاهر می شود. کمبود گوگرد معمولاً در خاکهای درشت بافت و در خاکهای که دارای ماده آلی کم هستند رخ می دهد.برای کلزا مصرف یک قسمت کود گوگرد در مقابل 5 قسمت کود ازت کافی بنظر می رسد. در خاکهای دارای کمبود گوگرد افزایش 50 کیلوگرم گوگرد در هکتار باعث حداکثر واکنش محصول می شود و بیش از آن به دلیل تاثیر احتمالی بر کیفیت دانه کلزا (افزایش گلوکز ینولات)توصیه نمی گردد.
کنترل علف های هرز مزارع کلزا :
علف های هرز یکی از عوامل عمده محدود کننده تولید گیاهان زراعی از جمله کلزا می باشند. علف های هرز نه تنها بر روی مصرف آب ،نور و مواد غذایی با گیاه رقابت می کنندبلکه باعث تاخیر در برداشت شده و موجب ناخالصی بذور می شوند.
1- کمیت و کیفیت بذور برداشت شده را کاهش می دهند
2- باعث شیوع آفات و بیماریها در گیاه می شوند
3-با آلوده سازی بذر محصولات برداشت شده ،باعث افزایش هزینه های خشک کردن ،جدا سازی ،ضایعات و بوجاری می گردد.
4- باعث افزایش عملیات خاک ورزی می شوند که نتیجه آن کاهش رطوبت خاک و خرابی ساختمان خاک است. کلزا به علت داشتن بستر نرم،بذر ریز و گیاهک کوچک و کم رشد،در اوایل رشد گیاهچه می باشد و کنترل علف های هرز در این مرحله بیشترین کارایی را برای گیاه بدنبال خواهد داشت.کلزا معمولاً 6 تا 8 هفته پس از سبز شدن، زمین را می پوشاند.از این تاریخ به بعد ،قدرت رقابت کلزا با علف های هرز به شدت افزایش می یابد.زمینی که پس از برداشت کلزا مورد استفاده قرار می گیرد،علف هرز کمتری داردو به همین علت کلزا به عنوان یک زراعت پاک کننده مزارع از علفهای هرز شهرت دارد (17).
مهمترین علفهای هرز مزارع کلزا گندمک،بابونه وحشی، خردل وحشی،دم رباهی، سلمه تره و گونه های مختلف سیزاب می باشند. اما در مزارع شالیزاری علف های هرز فوق بندرت رشد نموده و عمدتا علف های هرز مزارع برنج نظیر اویارسلام،سوروف و پنجه مرغی دیده می شوند (4). برای کنترل علفهای هرز در بعضی از کشورها مانند چین بعلت پایین بودن هزینه کارگری عمدتا از وجین دستی استفاده می شودو در بعضی از کشورهای اروپایی و امریکایی کنترل علفهای هرز با کاربرد علفکشهای عمومی و انتخابی ،علف کشهای موثر در خاک و همچنین اعمال مناسب مدیریت زراعی و تناوب انجام می گیرد (15). کنترل علفهای هرز در مزارع کلزا در ایران با هر دو روش زراعی و شیمیایی انجام می شود. در مزارع شالیزار علفهای هرز چندان مشکل سازنیستند ودر صورت رشد علفهای هرز می توان از علفکش هایی نظیر گالانت و نابواس به میزان 3-2 لیتر در هکتار جهت کنترل باریک برگها و یا بازاگران جهت کنترل اویارسلام استفاده کرد (6).
منابع مورد استفاده :
1-اشراقی،احمد. عباسخانی دوانلو.1351.اثرتناوب محصولات زمستانه بر روی رشد و عملکرد برنج.ایستگاه بررسی برنج آمل.
2-حسینی،سید صادق.م،نصیری .1379. بررسی و تعیین مناسبترین بذر و تاریخ کاشت ارقام کلزا در اراضیشالیزار بدون عملیات خاک ورزی.انتشارات معاونت موسسه تحقیقات برنج کشور در مازندران .
3-خادمی،زهرا.ر،حامد.م،محمد جعفر1379.تغذیه بهینه کلزا. انتشارات دفترخدمات و تکنولوؤی آموزشی. نشر آموزش کشاورزی.
4-دهشیری،عباس.1378.زراعت کلزا.سازمان تحقیقات ،آموزش و ترویج کشاورزی- معاونت ترویج.
5-راهب ،جعفر قلی. 1380.کشت دوم بعداز برداشت برنج در استان مازندران.نهمین همایش سالیانه برنج کشور.
6-ربیعی،محمد.1379.بررسی اثراتتاریخ کاشت بر عملکرد و اجزا عملکردارقام کلزای پاییزه بعنوان کشت دوم بعداز برنج درمنطقهگیلان.دانشگاه آزادکرج.
7-سپهر دایی زاده،رامین.1378.تاثیر زمان برداشت بر عملکرد کمی و کیفی و قابلیت انبارداری بذور ارقام مختلف کلزا. پایانامه کارشناسی ارشد دانشگاه گیلان.
8-عرب،غلامحسین و همکاران.1371.بررسی امکان کشت کلزا پساز برداشت برنج.مرکز تحقیقات کشاورزی مازندران.
9-عرب،غلامحسین.1375. بررسی اثر تراکم بوته برعملکردکلزا در اراضی خشکه زار.مرکز تحقیقات کشاورزی.
10-عرب،غلامحسین.1375.بررسی اثر تراکم بوته بر عملکرد کلزا در اراضی شالیزار. مرکز تحقیقات کشاورزی مازندران.
11- قاسمی،امید.1380. بررسی تاثیر منابع و مقادیر مختلف کود ازته بر عملکرد و میزان روغن کلزا. انتشارات مرکز تحقیقات کشاورزی مازندران.
12- قمی،سیروس.1377.نتایج بررسی سازگاری و عملکرد ارقام کلزا بعنوان کشت دوم در اراضی شالیزار. موسسه تحقیقات برنج کشور.پنجمین کنگره زراعت و اصلاح نباتاتایران.ص.135.
13- قمی،سیروس.1378. مرکز آموزش شهید اشرفی اصفهان . رشت.
14- ماهنامه صنعت روغن نباتی اسفند 84.
15- نصیری،مرتضی.1379.فن آوری کشت کلزا در شالیزار(گزار علمی سفر به کشور چین) انتشارات معاونت موسسه تحقیقات برنج کشور در مازندران.
16- نصیری،مرتضی.1378. پروژهتحقیقات تاثیر محصولات کشت دوم بر رویزراعت برنج. انتشارات معاونت موسسه تحقیقات برنج کشور در مازندران.
17-chenLiu gen.2001.Report On works and reseach forrapeseed during six mont in